Lesson 20: The story of Armenian king Trdat III and Gregory the Illuminator by Agatʿangełos

Today the students will explore the conversion of King Tiridates III and the discourses of Gregory. The participant will enrich their vocabulary using the grammatical, stylistic, and etymological aspects of the text.

Discussion of the homework (1.5 hours): Students will translate and explain the passages of Matthew. They will also be a discussion of the homework followed by questions/answers and an explanation of difficult passages.

Readings from Agatʿangełos (1.5 hours): The students will read the story of the conversation of Trdat and Greek count Likianes. Special attention would be paid to the Demonstrative Suffixes, the peculiarities as a noun definite. They will discuss the peculiarities of translation, its linguistic and syntax aspects.

Key words and expressions: մեհեան, կոտորած, յաղթութիւն, զօրաժողով, հրովարտակ, դեսպան, փութալ, պարգեւ, ծիրանի։

Text

Յաւուրս ժամանակացն այնոցիկ զաւրաժողով լինէր իշխանն Գթաց, եւ բազում գունդս զաւրաց ժողովեալ՝ գայր տալ մարտ պատերազմի ընդ իշխանին Յունաց։   Պատգամս յղէր աւրինակաւս այսուիկ, եթէ ընդէ՞ր բնաւ ելանեմք խառնամխի ի պատերազմ՝ սպառել զզաւրս մեր, եւ վտանգ եւ տագնապ միանգամայն աշխարհի հասուցանեմք ես աւասիկ ախոյեան ելանեմ քեզ ի մերոց զաւրաց աստի, եւ դու ինձ ի յունականաց այտի, հասցուք եկեսցուք ի մարտի տեղի, եթէ ես զքեզ յաղթահարեցից  Յոյնք ինձ հնազանդեսցին ի ծառայութիւն եւ թէ դու ինձ յաղթեսցես, մեր կեանքս քեզ նուաճեսցին եւ հնազանդեսցին եւ առանց արեան եւ կոտորածոյ լիցի շինութիւն կողմանցս երկոցունց։ 

Եւ իբրեւ զայն ամենայն լուաւ թագաւորն Յունաց երկեաւ, քանզի աւրինաւք կազմութեամբ, գունդ առ գունդ ճակատել ոչ առնուին յանձն, եւ ըստ պատգամին պատշաճի ոչ կարէր ունել յանձին, քանզի տկար էր յոսկերաց զաւրութեամբ սրտաթալ եղեալ զարհուրեցաւ, քանզի ոչ գիտէր զի՛նչ տացէ բանիցն պատասխանի: 

Յայնմ ժամանակի  հրաման տայր թագաւորն  հրովարտակս եւ դեսպանս առնել առ իշխանս եւ զաւրս զաւրութեան իւրոյ, զի ուր եւ իցեն  առ նա հասանիցեն վաղվաղակի։ Յայնմ ժամանակի իշխանք եւ զաւրք եւ նախարարք առ նա հասանէին վաղվաղակի: Առեալ և Լիկիանէ զբուն գունդն որ ընդ իւրով ձեռամբն էր  փութայր հասանէր ի տեղի պատերազմին  յանդիման լինել թագաւորին, եւ Տրդատէս ընդ նմա։ 

Եւ մինչ դեռ գային գունդք զաւրացն՝ դէպ եղեւ նոցա գալ մտանել ի նեղագոյն տեղի մի, յառուամէջս այգեստանւոյն ի փողոցամէջս համբարոցացն առ դրունս քաղաքին,  քանզի զդրունս քաղաքին աղխեալ էր, զի ժամ էր հասարակ գիշերոյ:  Իբրեւ ոչ գտաւ երիվարաց զաւրուն բազմութեան դարման կերակրոյ մինչեւ ի մէջ գիշեր՝ հայեցեալ տեսանէին ի զուարափակ քաղաք որմի միոջ, զի խստահամբար մթերեալ էր եւ ոչ ոք կարաց ձգել զձեռն իւր վասն որմոյն բարձրութեան։  Յայնժամ Տրդատէս ելեալ եւ իջեալ` հոսէր ընկենոյր բարդս բարդս ի մէջ զաւրացն մինչ ի լիութիւն բաւականի: Նա եւ զհամբարապանսն իսկ եւ բազումս ի շանց յայս կոյս որմոյն ընկենոյր ի մէջ զաւրացն, եւ ինքն անդրէն ելեալ իջանէր։

Զայն ամենայն ոյժ պնդութեան տեսեալ Լիկիանէս զարմացաւ: Իսկ իբրեւ այգն զառաւաւտն մերկացաւ, դրունք քաղաքին բացան եւ զաւրքն ամենայն առ հասարակ ի ներքս մտանէին եւ Լիկիանէս յանդիման լինէր թագաւորին, եւ ամենայն մեծամեծքն եւ սպարապետքն եւ զաւրագլուխքն եւ իշխանքն։ 

Ապա կաց պատմեաց թագաւորն  իշխանացն զամենայն պատգամս թագաւորին Գթաց: Յայնժամ խաւսել սկսաւ Լիկիանէս ընդ արքային եւ ասէ. մի՛ ինչ զարհուրեսցի սիրտ տեառն իմոյ, զի գոյ աստ այր մի ի դրան քում, զի իրքդ այդ նովաւ վճարին Տրդատէս անուն նորա ի տոհմէ թագաւորին Հայոց աշխարհին։  Եւ կաց պատմեաց  զերեկորին զգործս քաջութեան նորա։ Յայնժամ հրաման  ետ, եւ ածին զՏրդատիոս յանդիման թագաւորին եւ պատմեաց նմա կարգաւ զամենայն։  Յայնժամ ժամ ետուն կազմութեան մարտի առ ի ժամ վաղուի զմիմեանս տեսանել պատերազմաւ:

Իսկ ի միւսում աւուրն ընդ այգն ընդ առաւաւտն հրամայեաց արկանել ծիրանիս. և զարդարեցին զՏրդատիոս ի զարդ կայսերական, արկեալ  զնովա զնշան թագաւորութեանն եւ ոչ ոք գիտէր վասն նորա հրաման ել ամենեցուն, թէ ինքն իսկ կայսրն իցէ: Եւ նորա առեալ զգունդն զաւրաց բազմութեան ի ձայն փողոյ տագնապաւ յառաջ մատուցանէր մինչեւ յանդիման թշնամեացն։ Իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց կայսերակերպն եւ թագաւորն, մտաւ ի կուշտ արարեալ երիվարացն ի միմեանս հասանէին անդ յաղթահարէր կայսերակերպն զթագաւորն ձերբակալ արարեալ՝ ածեալ յանդիման առաջի կայսերն կացուցանէր: 

Յայնժամ մեծացոյց յոյժ թագաւորն զՏրդատիոս, եւ մեծամեծ պարգեւս ետ նմա թագ կապեաց ի գլուխ նորա եւ ծիրանեաւք զարդարեալ մեծացոյց զնա, եւ կայսերակերպն զարդու շքեղացուցեալ մեծարեաց զնա. եւ գումարեաց ի ձեռս նորա զաւրս բազումս յաւգնականութիւն նմա, եւ արձակեաց յիւրական աշխարհն Հայոց։ 

Եւ յետ մարտին յաղթութեան քաջութեանցն զոր արար, դարձեալ լինէր ի կողմանցն Յունաց Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց։ Խաղաց գնաց թագաւորն ի կողմանս Հայոց, եւ եկն եգիտ անդ զաւրս բազում Պարսից, զի զաշխարհն յինքեանս գրաւեալ էին ի ծառայութիւն զբազումս կոտորէր, եւ զբազումս փախստականս արարեալ ի կողմանս Պարսից արկանէր եւ զհայրենեացն տէրութիւն յինքն նուաճեաց եւ զաւրացաւ ի վերայ սահմանաց նորա։ 

Յառաջին ամին Տրդատայ արքայութեանն հայոց մեծաց, խաղացին եկին հասին յԵկեղեաց գաւառ ի գիւղն Երիզայ ի մեհեանն Անահտական, զի անդ զոհս մատուսցեն եւ իբրեւ կատարեցին զգործն անարժանութեան, իջին բանակեցան առ ափն գետոյն զոր Գայլն կոչեն։ 

Իբրեւ եկն եմուտ ի խորան  անդր եւ յընթրիս բազմեցաւ եւ իբրեւ ընդ գինիս  մտին, հրաման ետ թագաւորն Գրիգորի, զի պսակս եւ թաւ ոստս ծառոց նուէրս տարցի բագնին Անհատական պատկերին։ Այլ նա ոչ առնոյր յանձն պաշտաւնատար լինել դիցն երկրպագութեան։  

Vocabulary

  • զօրաժողով  - levy of troops, enrolment, recruiting
  • գունդ -  assemblage,  troops, brigade, battalion, regiment, legion
  • ժողովել - to assemble, to collect
  • պատերազմ -  war, battle, combat, fight
  • պատգամ - .oracle, words, sentence
  • յղել - to send to, to forward, to despatch
  • տագնապ - anxiety, anguish, restlessness, embarrassment
  • միանգամայն - all at once, together
  • հասուցանել - to bring, to refer
  • ախոեան - antagonist, adversary, opponent, rival, competitor
  • յաղթահարել - to conquer, to vanquish, to overcome
  • ծառայութիւն - service, office, servitude, slavery, captivity
  • արիւն - blood
  • կոտորած - carnage, massacre, slaughter
  • զօրութիւն - power, courage, .authority
  • հրովարտակ - edict, decree
  • դեսպան - ambassador, messenger, envoy
  • իշխան - prince, sovereign, despot, minister, magistrate
  • վաղվաղակի - soon, directly, suddenly, incontinently, immediately
  • փութալ - to make haste, to hasten, to be quick
  • երիվար - horse, palfrey
  • տոհմ - family, tribe, race
  • կազմութիւն - construction, organisation, order, arrangement
  • արկանել - to cast, to throw, to shoot, o put away, to reject
  • ծիրանի - purple-fish
  • թագաւորութիւն - kingdom
  • կայսերակերպ - resembling an emperor, like an emperor
  • մատուցանել - to present, to offer, to dedicate
  • մեծամեծ - very great, grand, important
  • պարգեւ -  gift, present, donation
  • օգնականութիւն -  alliance, collaboration.
  • յաղթութիւն - triumph, victory, success, advantage
  • կոտորել - to break, cut down, to destroy, to massacre, to kill
  • նուաճել - to subdue, to vanquish, to conquer
  • փախստական - fugitive, deserter
  • տէրութիւն - sovereignty, empire
  • գիւղ - village
  • մեհեան -  temple, altar
  • երկրպագութիւն - worship

Homework

  • Read and translate the following passage from Agatʿangełos (The History of Armenia, Book III, chapter 114).

https://digilib.aua.am/book/54/54/271/Պատմութիւն%20Հայոց